La alegoría de la paz en la literatura emblemática española del Siglo de OroJuan de Solórzano Pereira y Andrés Mendo

  1. Beatriz Antón Martínez 1
  1. 1 Universidad de Valladolid
    info

    Universidad de Valladolid

    Valladolid, España

    ROR https://ror.org/01fvbaw18

Revista:
Janus: estudios sobre el Siglo de Oro

ISSN: 2254-7290

Año de publicación: 2020

Número: 9

Páginas: 275-331

Tipo: Artículo

Otras publicaciones en: Janus: estudios sobre el Siglo de Oro

Resumen

La paz, un tema habitual en los specula principis y en los libros de loci communes, no podía faltar en una obra que combina ambos géneros, los Emblemata centum regio politica (Madrid, 1653) del jurista Juan de Solórzano Pereira. Está también presente en la versión vulgar epitomizada que hizo el jesuita Andrés Mendo, Príncipe perfecto y ministros ajustados (Salamanca, 1657; Lyon, 1662). Este artículo tiene por objeto analizar las fuentes literarias y gráficas del emblema XCIV, Pacis Commoda, de Juan de Solórzano y de su réplica, el documento XLIX de Andrés Mendo, para esclarecer el método de trabajo de este autor y determinar su innovación compositiva y conceptual con respecto al prototipo latino.

Referencias bibliográficas

  • Adams, Alison, “Alciato and Haecht’s Mikrokosmos”, Emblematica. An Interdisciplinary Journal for Emblem Studies, nº 16, (2008), pp. 271-281.
  • Agustín, Antonio, Diálogos de medallas, inscripciones y otras Antigüedades, Tarragona, Felipe Mey, 1587,https://bildsuche.digitalesammlungen.de/index.html?c=viewe r&l=en&bandnummer=bsb00055878&pimage=7&v=2p&nav=, [09-02-2020].
  • Agustín, Antonio, Diálogos de medallas, inscripciones y otras Antigüedades, Madrid, Joseph Francisco Martínez Abab, 1744. Ed. facsímil y estudios introductorios de José María de Francisco Olmos, Fermín de los Reyes Gómez, Madrid, Universidad Complutense, 2006.
  • Alciato, Andrés, Viri Clarissimi Andreę Alciati Iurisconsultiss. Mediol. ad D. Chonradum Peutingerum Augustanum, Iurisconsultum Emblematum Liber, Augustae Vindelicorum, per Heynricum Steynerum, 1531.
  • Alciato, Andrés, Andreae Alciati Emblematum Libellus, Parisiis, Excudebat Christianus Wechelus, 1534.
  • Alciato, Andrés, Emblemata Andreae Alciati iurisconsulti clarissimi. Locorum communium ordine, ac indice, novisque posteriorum eiconibus aucta, Lugduni, apud Gulielmum Rouillium, 1548. [Colofón] Lugduni, Mathis Bonhomme excudebat.
  • Alciato, Andrés, Emblemes d’Alciat, de nouueau Translatez en François vers pour vers iouxte les Latins. Ordonnez en lieux communes, auec briefues expositions, & Figures nouuelles appropriées aux derniers Emblemes, Lyon, Chez Macé Bonhomme, 1549.
  • Alciato, Andrés, Omnia And. Alciati V. C. Emblemata cum luculenta et facili Enarratione [...] per Claudium Minoem Diuionensem, Parisiis, Ex Typographia Dionisij à Prato, 1571.
  • Alciato, Andrés, Francisci Sanctii Brocensis, Commentaria in Andr. Alciati Emblemata, Lugduni, apud Gulielmum Rouillium, 1573.
  • Alciato, Andrés, Omnia And. Alciati V. C. Emblemata: Cum Commentariis [...] per Claudium Minoem Diuionensem, Antuerpiae, Ex officina Christophori Plantini, 1577.
  • Alciato, Andrés, Andreae Alciati V. C. […]. Emblemata: cum Commentariis […]. Per Claudium Minoem Diuionensem, Editio tertia alijs multo locupletior, Antuerpiae, Ex officina Christophori Plantini, 1581.
  • Alciato, Andrés, Omnia Andreae Alciati V. V. Emblemata: cum Commentariis, quibus Emblematum omnium aperta origine, mens authoris explicatur, & obscura omnia dubiaque illustratur per Claudium Minoem Diuionensem, Parisiis, Apud Hieronymum de Marnef, & Viduam Gulielmi Cauellat, 1583.
  • Alciato, Andrés, Omnia Andreae Alciati V.C. Emblemata: cum commentariis, quibus emblematum detecta origine, dubia omnia, et obscura illustrantur adiectae nouae appendices nusquam antea editae per Claud. Minoem, Parisiis, In officina Ioan. Richerii, 1602.
  • Alciato, Andrés, Declaración magistral sobre las emblemas de Andres Alciato, con todas las Historias, Antiguedades, Moralidad, y Doctrina tocante a las buenas costumbres, por Diego Lopez, Nájera, Juan de Mongaston, 1615.
  • Alciato, Andrés, Andreae Alciati Emblemata cum comentariis Claudii Minois I. C., Francisci Sanctii Brocensis, & Notis Laurentii Pignorii Patavini. Nouissima hac editione in continuam vnius Commentarij seriem congestis, in certas quasdam quasi classes dispositis, & plusquam dimidia parte auctis. Opera et vigiliis Ioannis Thuilii [...]. Acceserunt in fine Federici Morelli Professoris Regiij Corollaria & Monita, ad eadem Emblemata. Cum Indice Triplici, Patauii, apud Petrum Paulum Tozzium, 1621.
  • Aldama, Ana Mª – Antón, Beatriz, “Loci communes en la literatura emblemática neolatina: los tópicos ‘Beatus ante obitum nemo’ y ‘Memento mori’ en los Emblemata centum regio politica de Juan de Solórzano”, CFC (EL), nº 29/1, (2009), pp. 167-208.
  • American Numismatic Society, http://numismatics.org/collection/ 1923.190.1 [09-02-2020]
  • Aneau, Barthélemy, Picta Poesis. Vt pictura poesis erit, Lugduni, apud Mathiam Bonhomme, 1552.
  • Antón, Beatriz, “El Brocense y la receptio de Tácito en España”, en Acta Conventus Neo-Latini Abulensis: Proceedings of the Tenth International Congress of Neo-Latin Studies, Rhoda Schnur (ed.), Tempe, Arizona, ACMRS, 2000, pp. 95-103.
  • Antón, Beatriz, “Valor utilitario de la religión en el tratado De Rege et Regis Institutione de Juan de Mariana”, en Noua et Vetera: Nuevos Horizontes de la Filología Latina, Ana Mª Aldama, Felisa del Barrio, Antonio Espigares (eds.), Madrid, SELat, 2002a, vol. 2, pp. 859-872.
  • Antón, Beatriz, “Emblemática y didáctica del latín. Insignis ciconia pietate”, RELat, nº 2, (2002b), pp. 199-234.
  • Antón, Beatriz, “Introducción al texto latino”, en José María Suárez, Disertación sobre las medallas y monedas antiguas (De Numismatis et Nummis Dissertatio). Edición e introducción de Liborio Hernández. Introducción al texto latino, traducción y notas de Beatriz Antón, Vertere. Monográficos de la Revista Hermeneus, Soria, Diputación Provincial, 2002c, pp. 115-139.
  • Antón, Beatriz, “Justo Lipsio, el Index Librorum Prohibitorum y el emblema LXXI, Temperandum prius quam puniendum, de Juan de Solórzano”, en Florilegio de Estudios de Emblemática - A Florilegium of Studies on Emblematics, Sagrario López Poza (ed.), El Ferrol, Sociedad de Cultura Valle Inclán, 2004, pp. 137-148.
  • Antón, Beatriz, “Los Emblemata centum regio politica (Madrid, 1653) de J. de Solórzano”, en Imagen y Cultura. La interpretación de las imágenes como historia cultural, Rafael García Mahíques, Vincent Zuriaga Senent (eds.), Valéncia, Biblioteca Valenciana, 2008a, pp. 24-41.
  • Antón, Beatriz, “Benito Arias Montano, emblematista”, en Nulla dies sine linea. Humanistas extremeños: de la fama al olvido, César Chaparro, Manuel Mañas, Delfín Ortega (eds.), Cáceres, Universidad, 2008b, pp. 13-36.
  • Antón, Beatriz, “Nomina eorum non uisuntur. Fuentes iconográficas y literarias del emblema XXVII, Eloquentia principes ornat, de Juan de Solórzano (Madrid, 1653)”, en Humanismo y Pervivencia del Mundo Clásico. Homenaje al Profesor Antonio Prieto, vol. IV. 4, José María Maestre, Luis Charlo, Joaquín Pascual (eds.), Alcañiz, Instituto de Estudios Humanísticos – Madrid, CSIC, 2010, pp. 1911- 1944.
  • Antón, Beatriz, “Bona conscientia in malis est secura. La simbología del alción en los Emblemata (Gudae, Andrea Burier, 1618) de Florencio Schoonhovio”, en Estudios sobre florilegios y emblemas. ‘Manet semper virtus odosque rosae’. Homenaje a la memoria de la Profesora Ana María Aldama Roy, Beatriz Antón, Mª José Muñoz (eds.), Valladolid, Universidad, 2011, pp. 225-235.
  • Antón, Beatriz, “Solórzano Pereira, Juan de”, en Diccionario biográfico y bibliográfico del humanismo español (siglos XV-XVII), Juan Francisco Domínguez (ed.), Madrid, Ediciones Clásicas, 2012a, pp. 795-801.
  • Antón, Beatriz, “Diarii omnes. La huella de Juan Luis Vives en los Symbola et Emblemata de Joaquín Camerario”, SPhV, nº 14 (2012b), pp. 157- 170.
  • Antón, Beatriz, “Emblemas-florilegios sobre la amistad en el Emblematum Liber (1593) de J. J. Boissardo”, Euphrosyne, nº 42, (2014a), pp. 135-154.
  • Antón, Beatriz, “Los Emblemata (Frankfurt, 1596) de Dionysus Lebeus Batillius: Clasicismo, Neoestoicismo, Calvinismo”, Janus. Estudios sobre el Siglo de Oro, nº 3, (2014b), pp. 115-176.
  • Antón, Beatriz, “Tacitismo, emblemática y libros de loci communes”, en Tácito y Tacitismo en España, Pablo Badillo O’Farrell, Miguel A. Pastor Pérez (eds.), Barcelona, Anthropos, 2014c, pp. 219-268.
  • Antón, Beatriz, “Andrea Alciato, dux et praeses del género emblemático”, Insula, nº 833, (2016a), pp. 18-22.
  • Antón, Beatriz, “El emblema Dicta septem sapientum de Andrea Alciato: de la editio aldina (1546) a la editio optima (1621)”, en Savoirs immutables. Autour de la tradition des Sept Sages de Grèce en Espagne (Collection Aliento, vol. 7), Javier Espejo Surós (coord.), Nancy, PUN / Éditions Universitaires de Lorraine, 2016b, pp. 191- 262.
  • Antón, Beatriz, “La (vera) Amicitia en los Emblemata (1596) de Denis Lebey de Batilly”, en Studia Classica et Emblematica caro magistro Francisco J. Talauera Esteso dicata, Virginia Alfaro, Victoria E. Rodríguez, Gema Senés (eds.), Zaragoza, Libros Pórtico, 2019a, pp. 107-157.
  • Antón, Beatriz, “La representación simbólica de la paz: la disputa por el patronazgo de Atenas en los Emblemata (eds. 1596 y 1600) de Denis Lebey Batilly”, Euphrosyne, nº 47, (2019b), pp. 247-269.
  • Antón, Beatriz, “Francisco de la Reguera y Serna”, en Diccionario de Autores Literarios de Castilla y León (en línea), dir. y ed. María Luzdivina Cuesta Torre, coord. Grupo de investigación LETRA, León, Universidad de León, octubre 2019, DOI: https://doi.org/10.18002/dalcyl/v0i3 [09-02-2020].
  • Antón, Beatriz, “Las Empresas de los Reyes de Castilla (y León) de Francisco de la Reguera y Serna: hierografías barrocas para instrucción de príncipes (Estudio de las empresas de los reyes de época medieval)”, en El legado literario de Castilla y León del final de la Edad Media al Romanticismo, Luzdivina Cuesta Torre (coord.), Berlin, Peter Lang, e. p.
  • Arias Montano, Benito, Humanae Salutis Monumenta B. Ariae Montani studio constructa et decantata, Antuerp., ex protoypographia regia, Cristoph. Plantinus, 1571.
  • Balavoine, Claudie, “Le classement thématique des Emblèmes d’Alciat: recherche en paternité”, en The Emblem in Renaissance and Baroque Europe, Alison Adams, Anthony J. Harper (eds.), Leiden, Brill, 1992, pp. 1-21.
  • Belloni, Gian Guido, “Espressioni iconografiche di ‘Eirene’ e di ‘Pax’, en La Pace nel mondo antico, Marta Sordi (ed.), Milano, Vita e Pensiero, 1985, pp. 127-145.
  • Bernat Vistarini, Antonio – Cull John T., Enciclopedia Akal de Emblemas españoles ilustrados, Madrid, Akal, 1999.
  • Bernat Vistarini, Antonio – Cull John T., “Guerra y paz en la emblemática de los jesuitas en España”, en Estudios sobre emblemática española, Sagrario López Poza (ed.), El Ferrol, Sociedad de Cultura Valle Inclán, 2000, pp. 9-29.
  • Bernat Vistarini, Antonio – Cull John T., “Insights on Original Narrative Fiction in the Political Emblematics of Diego de Saavedra Fajardo, Andrés Mendo, and Francisco Garau”, Análisis. Revista de investigación filosófica, nº 4/2, (2017), pp. 297-320.
  • Billius, Iacobus, Divi Gregorii Nazianzeni […] Opera Omnia, [...] Quae omnia nunc primum Latina facta sunt, Iacobi Billii Prunaei [...] diligentia et labore, Coloniae Agrippinae, I. Birckmannus, 1570.
  • Billius, Iacobus, Divi Gregorii Nazianzeni […] Opera Omnia, [...] Quae omnia nunc primum Latina facta sunt, Iacobi Billii Prunaei, Parisiis, Nicolaus Chesneau, 1583.
  • BMCRE = Mattingly, H. – Carson, R.A.G., Coins of the Roman Empire in the British Museum, London, British Museum Trustees, 1923-1962, 6 vols.
  • Boissardo, Juan Jacobo, Iani Iacobi Boissardi Vesuntini Emblematum Liber. Ipsa Emblemata ab Auctore delineata: a Thedoro de Bry sculpta & nunc recens in lucem edita, Francofurti ad Moenum, [De Bry], 1593.
  • Bonomi, Cristian, Jacopo Nizzola da Trezzo, medaglista alla Corte di Spagna, Trezzo sull’Adda, Comune di Trezzo sull’Adda - Biblioteca “A. Manzoni”, 2010.
  • Bussman, Klaus – Schilling, Heinz (eds.), 1648, War and Peace in Europe, Münster / Osnabrück, Westfälisches Landesmuseum für Kunst und Kulturgeschichte Münster, 1998-1999, 3 vols.
  • Camerario, Joaquín, Symbolorum et Emblematum ex re herbaria desumtorum Centuria Vna a Ioachimo Camerario medico Norimberg., Noribergae, impensis J. Hofmanni et H. Camoxij, 1590 [1593]. Symbola et Emblemata, ed. facs. W. Harms, U.-B. Kuechen, Graz, Akademische Druck- und Verlagsanstalt, 2 vols., 1986-1988.
  • Caussino, Nicolás, Angelus Pacis ad Principes Christianos P. Nicolai Caussini, Parisiis, Ioannis du Bry, 1650.
  • Choné, Paulette, Emblèmes et pensée symboliquee en Lorraine (1525-1633), Paris, Klincksieck, 1991.
  • Choné, Paulette, “Les cas singulier des emblèmes en Lorraine aux XVIe et XVIIe siècles”, Littérature, nº 145/1, (2007), pp. 79-90.
  • Cohen, Henry, Description historique des monnaies frappées sous l’ Empire Romain, Paris, Chez MM. Rollin & Feuardent, 1880-1892, 8 vols.
  • Contile, Luca, Ragionamento sopra la proprietà delle imprese con le particolari de gli academici affidati et con le interpretationi et croniche, Pavia, Girolamo Bartoli, 1574.
  • Cornario, Jano, Selecta epigrammata graeca latine uersa ex Septem Epigrammatum Graecorum libris. Accesserunt omnibus omnium prioribus editionibus ac uersionibus plus quam quingenta Epigrammata, recens uersa, ab Andrea Alciato, Ottomaro Luscinio, ac Iano Cornario Zuiccauiensi, Basileae, apud Io Bebelium, 1529.
  • Corrozet, Gilles, Hecatomgraphie, Paris, Denis Janot, 1540.
  • Curtis, Catherine, “The social and political thought of Juan Luis Vives: Concord and counsel in the christian Commonwealth”, en Companion to Juan Luis Vives, Charles Fantazzi (ed.), Leiden - Boston, Brill, 2008, pp. 113-176.
  • Derblay, Claude, Roger de Comminges, Sieur de Sabole, Governeur de Metz 1553-1615, Paris, PUF, 1927.
  • Dimler, G. Richard, “Emblemas y Retórica: Ejemplos silogísticos del Príncipe Perfecto de Andrés Mendo (1662)”, en Los días del Alción. Emblemas, Literatura y Arte del Siglo de Oro, Antonio Bernat Vistarini, John T. Cull (eds.), Barcelona, J. Olañeta / UIB, 2002, pp. 171-178.
  • Dimler, G. Richard, “Mendo’s Principe Perfecto: A historical and textual analysis of documento XX”, en Emblem Scholarship: Directions and Developments, Peter Daly (ed.), Turnhout, Brepols, 2005, pp. 109- 130.
  • Erasmo, Desiderio, Querela Pacis undique gentium ejectae profligataeque. Autore Erasmo Roterodamo, Basileae, Io. Frobenius, 1517.
  • Erasmo, Desiderio, Declamationes aliquot Erasmi Roterodami. Querimonia pacis vndique profligatae, Lovanii, apud Theodoricum Martinum, 1518.
  • Erasmo, Desiderio, Querimonia pacis undique profligatae. Authore Des. Erasmo, Parisiis, apud Simonem Colinaeum, 1525.
  • Espino López, Antonio, Guerra y cultura en la época moderna, Madrid, Ministerio de Defensa, 2001.
  • Fedwick, Paul Jonathan, Bibliotheca Basiliana Universalis: The Homiliae Morales, Hexaemeron, De Litteris, with Additional Coverage of the Letters. Part Two: Editions, Translations, Turnhout, Brepols, 1996.
  • Ferrari, Ángel, Fernando el Católico en Baltasar Gracián, Madrid, Real Academia de la Historia, 2006 [1945].
  • Foppens, Jean F., Bibliotheca Belgica, sive virorum in Belgio vita scriptisque illustrium, Catalogus Librorumque Nomenclatura, Bruxellis, P. Foppens, 1739.
  • Francisco Olmos, José María de, “Las primeras acuñaciones del Príncipe Felipe de España (1554-1556): soberano de Milán, Nápoles e Inglaterra”, Documenta & Instrumenta, nº 3, (2005), pp. 155-186.
  • Gabriele, Mino, Il Libro degli Emblemi secondo le edizioni del 1531 e del 1534. Introduzione, traduzione e commento, Milano, Adelphi. 2009.
  • Galán, Guillermo, Antología Palatina. II. La guirnalda de Filipo, introd., trad. y notas, Madrid, Gredos, 2004.
  • García Arranz, José Julio, Symbola et emblemata avium. Las aves en los libros de emblemas y empresas de los siglos XVI y XVII, La Coruña, SIELAE, 2010.
  • Gyraldi, Lilio G., De deis gentium varia & multiplex historia, libris sive syntagmatibus XVII comprehensa: […] Lilio Gregorio Gyraldo Ferrariensi Auctore, Basileae, per Ioannem Oporinum, 1548.
  • Gyraldi, Lilio G., De deis gentium varia & multiplex historia, libris sive syntagmatibus XVII comprehensa: […] Lilio Gregorio Gyraldo Ferrariensi Auctore, Accesit locorum complurium in prima edition uel praetermissiorum, uel breuius descriptorum, Auctarium ac plenior tractatio, totiusque adeo Operis recognitio postrema, eodem auctore, Basileae, per Ioannem Oporinum, 1560.
  • Gómez de la Reguera, Francisco, Empresas de los Reyes de Castilla, César Hernández Alonso (ed.), Valladolid, Universidad, 1990.
  • Gómez de la Reguera, Francisco, Empresas de los Reyes de Castilla con máximas y documentos para príncipes, Nieves Pena Sueiro (ed.), A Coruña, SIELAE, 2011.
  • González de la Calle, Pedro Urbano, Ensayo biográfico. Vida profesional y académica de Francisco. Sánchez de las Brozas, Madrid, V. Suárez, 1922.
  • Gow, A. S. F. – Page, D. L., The Greek Anthology. The Garland of Philip and some contemporary epigrams, Cambridge, Cambridge U.P., 1968.
  • Green, Henry, Andrea Alciato and his Books of Emblems: A Biographical and Bibliographical Study, Kila Montana, Kessinger Publishing’s, 2009 [1872]
  • Haecht, Laurenz van, Μικροκόσµος. Parvus Mundus. [Colofón] Extant Antwerpiae apud Gerardum de Iode cuius impensis in lucem prodierunt, 1579.
  • Hale, John R., Guerra y Sociedad en la Europa del Renacimiento: 1450- 1620, Madrid, Ministerio de Defensa, 1990.
  • Heesakkers, Chris – Antón, Beatriz, “Herederos de Alciato en Holanda y España: Adriano Junio (Emblemata, 1565) y Juan de Solórzano Pereira (Emblemata centum regio politica, 1653)”, Minerva, nº 16, (2002-2003), pp. 131-172.
  • Henkel, Arthur – Schöne, Albert, Emblemata: Handbuch zur Sinnbildkunst des XVI. und XVII. Jahrhunderts, Sonderausgabe 2. Auflage, Stuttgart, Metzler, 2013 [1967].
  • Herding, Otto, Querela Pacis. Einleitung. Originalbeitrag erschienen, en Opera Omnia Desiderii Erasmi Roterodami: recognita et adnotatione critica instructa notisque illlustrata 4, 2, Amsterdam, North-Holland, 1977, pp. 1-56.
  • Hoche, Richard, “Rutgers, Johannes”, en Allgemeine Deutsche Biographie, Band 30, 1890, pp. 42-44.
  • Horozco Covarrubias y Leyva, Juan de, Emblemas morales, Segovia, impresso por Iuan de la Cuesta, 1589.
  • Horozco Covarrubias y Leyva, Juan de, Emblemas morales, Segovia, Juan de la Cuesta, 1591.
  • Horozco Covarrubias y Leyva, Juan de, Emblemata Moralia D. D. Io. Horozcii Couaruuias de Leyva […] Libri III, ex hispana lingua latino carmine redditi, a Sebastiano Bagolino, Agrigenti, [s. n.], 1601. Trescientos emblemas morales [Agrigento, 1601]. Ed., trad., notas y comentarios de Mª del Mar Agudo, Alfredo Encuentra, Juan Francisco Esteban Lorente, Zaragoza, Prensas Universitarias, 2017.
  • Horozco Covarrubias y Leyva, Juan de, Emblemas morales, Zaragoza, Alonso Rodríguez, 1604.
  • Hoven, René, Lexique de la Prose Latine de la Renaissance - Dictionnary of Renaissance Latin from Prose Sources, Leiden - Boston, Brill, 2006.
  • Hutton, James, The Greek Anthology in Italy to the Year 1800, Ithaca, Cornell U. P., 1935.
  • Istasse, Nathaël, “Les Epitheta et l’Officina de Joannes Ravisius Textor: conception auctoriale et destinée éditoriale”, en Qui écrit? Figures de l’auteur et des co-élaborateurs du texte (XVe-XVIIIe siècles), Martine Furno (dir.), Lyon, ENS Éditions / Institut d´Histoire du Livre, 2009, pp. 111-135.
  • Jaekel, Siegfried (ed.), Menandri Sententiae: comparatio Menandri et Philistionis, Lipsiae, In aedibus B. G. Teubner, 1984.
  • Junio, Adriano, Hadriani Iunii Medici Emblemata, Ad D. Arnoldum Cobelium. Eiusdem Aenigmatum Libellus. Ad D. Arnoldum Rosenbergum, Antuerpiae, apud Christophorum Plantinum, 1565. Emblemas [Amberes, 1565]. Estudio introductorio de Beatriz Antón; trad., notas e índices de Beatriz Antón y Antonio Espigares, Zaragoza, Libros Pórtico, 2013.
  • Khöler, Johannes, Der “Emblematum Liber” von Andreas Alciatus (1492- 1550). Eine Untersuchung zur Entstehung, Formung antiker Quellen und pädagogischen Wirkung im 16. Jahrhundert, Hildesheim, August Lax, 1986.
  • König, Georg M., Bibliotheca Vetus et Nova, Altdorf, Henricus Meyer, 1678.
  • Kohut, Karl, “Vives, la guerra y la paz”, eHumanista, nº 26, (2014), pp. 539- 568.
  • Langio, José, Florilegii Magni, seu Polyantheae floribus nouissimis sparsae, libri XX […] Studio dehinc & operâ Josephi Langii, Lugduni, Sumptibus viduae Ant. de Harsy, & Petri Rauaud, 1620.
  • Laurens, Pierre, “Un aspect de la fortune du De Remediis de Petrarque en Europe du Nord: de l’illustration à la mise en emblèmes”, en Con parola brieve e con figura, Lisa Bolzoni, S. Volterrani (eds), Pisa, Edizioni della Normale, 2008, pp. 29-49.
  • Lebeo Batillio, Dionisio, Dionysii Lebei Batillii […] Emblemata a Jano Jac. Boissardo Vesuntino delineata sunt, et a Theodoro de Bry sculpta, et nunc recens in lucem edita, Francofurti, De Bry, 1596.
  • Lebeo Batillio, Dionysii Lebei Batillii […] Emblemata. Ad Clariss. Virum Philippum Mornaeum Plessiacum. Una cum Appendice nonnullorum carminum. Editione Voegeliniana. Dionysii Lebei Batillii, et Aliorum Aliquot Poematia, Heidelbergae, 1600.
  • LIMC = Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae, Zürich-München, Artemis Verlag, vols. III.1-2 (1986); VII. 1-2 (1994).
  • Lipsio, Justo, Iusti Lipsi De Constantia libri duo, qui alloquium praecipue continent in publicis malis, Antuerpiae, apud Christophorum Plantinum, 1584. Sobre la Constancia, Estudio, traducción, notas e índices de Manuel Mañas Núñez, Cáceres, Universidad de Extremadura, 2010.
  • Lipsio, Justo, Iusti Lipsi Politicorum sive civilis doctrinae libri sex, Antuerpiae, apud Christophorum Plantinum, 1589. Edición, introd. y trad. de Jan Waszink, Justus Lipsius, Politica. Six books of Politics or Political Instruction, Assen, Royal van Gorcum, 2004.
  • Lipsio, Justo, Iusti Lipsi Adversus Dialogistam Liber de una religione, Ludguni Batavorum, Ex officina plantiniana, apud F. Raphelengium, 1590.
  • López Poza, Sagrario, “Nec spe nec metu y otras empresas o divisas de Felipe II”, en Emblemática Trascendente, Rafael Zafra, Javier Azanza (eds.), Pamplona, SEE / Universidad de Navarra, 2011, pp. 435-456.
  • Lück, Johannes Jacobus, Sylloge numismatum elegantiorum […] Opera ac studio Ioannis Iacobi Luccki, Argentinae, Typis Reppianis, 1620.
  • Matheu y Sanz., Lorenzo, Emblemas Regio-Políticos de don Iuan de Solorçano Pereyra [...] Distribuidos en Décadas, Valencia, Bernardo Nogues, 1658 (Déc. I-III), 1659 (Déc. IV-VII), 1660 (Déc. VIII-X).
  • Mariana, Juan de, De Rege et Regis Institutione libri III, Toleti, apud Petum Rodericum, 1599.
  • Mendo, Andrés, Príncipe perfecto y ministros ajustados, Documentos políticos, y morales, Salamanca, Diego de Cosio, 1657.
  • Mendo, Andrés, Príncipe perfecto y ministros ajustados, Documentos políticos, y morales. En emblemas, Leon de Francia, Horacio Boissat y George Remeus, 1662.
  • Merino, Luis – Ureña, Jesús, “On the date of Composition of El Brocense’s Commentaria in Alciati Emblemata”, Emblematica. An Interdisciplinary Journal for Emblem Studies, 13, (2003) pp. 73-96.
  • Metropolitan Museum of Art, https://www.metmuseum.org/art/collection/ search/197773, [09-02-2020].
  • Moerhoff, Kees, “Eloge de la poésie dans les Emblemata (1596) de Lebey de Batilly”, RHR, nº 85, (2017), pp. 47-94.
  • Mouren, Raphaële, “André Alciat et les imprimeurs lyonnais”, en André Alciat (1492-1550), un humaniste européen au confluent des savoirs dans l’Europe de la Renaissance, Anne Rolet, Stéphane Rolet (ed. & comp.), Turnhout, Brepols, 2013, pp. 257-291.
  • Munck, Thomas, Seventeenth-Century Europe: State, Conflict and Social Order in Europe 1598-1700, New York, Palgrave Macmillan, 2005 [1990].
  • Newburgh, William of, Rerum Anglicarum Libri quinque […] auctore Gulielmo Neubrigensi, Antuerpiae, Ex officina Gulielmi Silvi, 1567.
  • Occo, Adolphus, Imperatorum Romanorum Numismata a Pompeio Magno ad Heraclium, ab Adolfo Occone olim congesta, Antuerpiae, ex officina Christophori Plantini, 1579.
  • Otto, Friedrich, “Reifenberg, Justus“, en Allgemeine Deutsche Biographie, Herausgegeben von der Historischen Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Band 27, 1888, p. 685, https://de.wikisource.org/w/index.php?title=ADB:Reifenberg,_Justu s&oldid=- (Version vom 11. November 2019, 17:37 Uhr UTC), [09-02-2020].
  • Papy, Jan, “Joachim Camerarius’s Symbolorum et Emblematum Centuriae Quatuor: From Natural Sciences to Moral”, en Mundus Emblematicus, Karl A. E. Enenkel, Arnoud S. Q. Visser (eds.), Turnhout, Brepols, 2003, pp. 201-234.
  • Pérez de Tudela Gabaldón, Almudena, “Algunas precisiones sobre la imagen de Felipe II en las medallas”, Madrid. Revista de Arte, Geografía e Historia, nº 1, (1998), pp. 241-271.
  • Petrarca, F., Francisci Petrarchae De remediis utriusque Fortunae libri duo, Bernae, excudebat Ioannes Le Preux, Editio tertia, 1605.
  • Pinson, Yona, “War and Antiwar Discourse in Alciato’s Book of Emblems”, Emblematica. An Interdisciplinary Journal for Emblem Studies, nº 21, (2014), pp. 97-134.
  • Praz, Mario, “Petrarca e gli emblematisti”, en Ricerche anglo-italiane, Roma, Edizioni di Storia e Letteratura, 1944, pp. 45-67.
  • Ravisio Textor, Juan, Joan. Ravisii Textoris Nivernensis Officina partim historijs partim poeticis referta disciplinis, Parrhisiis, apud Reginaldum Chauldière, 1520.
  • Ravisio Textor, Juan, Joannis Ravisii Textoris Nivernensis Epitheta, studiosis omnibus poeticae artis maxime utilia, ab authore suo recognita ac in nouam formam redacta, Parrhisiis, apud Reginaldum Chauldière, 1524.
  • Ravisio Textor, Juan, Joannis Ravisii Textoris Nivernensis, Dialogi aliquot festiuissimi, studiosae juventuti cum primis utiles. Item [...] Epigrammata non pauca, Parisiis, apud Hieronymum de Marnef et Gulielmum Cavellat, 1566.
  • Reid, Jane Davidson, The Oxford Guide to Classical Mythology in the Arts 1300-1990s, Oxford / New York, Oxford U. P., 1993.
  • Reifenbergio, Justo, Emblemata politica: Authore Iusto Reifenbergio, Amstelodami, apud I. Ianssonium, 1632.
  • Reusner, Nicolás, Nicolai Reusneri Leorini I. C. [...] Symbolorum Imperatoriorum Classis Secunda, Francofurti, Curante Ioanne Spiessio, 1588.
  • Rey Sierra, Ana Mª, “Mendo, a la sombra de Solórzano Pereira”, en Estudios sobre emblemática española, Sagrario López Poza (ed.), El Ferrol, Sociedad de Cultura Valle Inclán, 2000, pp. 261-271.
  • Rey Sierra, Ana Mª, “Estudio preliminar”, en Andrés Mendo, Príncipe Perfecto y Ministros Aiustados: documentos politicos y morales, en emblemas, Salamanca 1662. Ed. facs. Grandas de Salime, KRK, 2004, pp. IX-XXV.
  • RIC = Roman Imperial Coinage, London, Spink & Son, 1923-1994.
  • Ripa, Cesare, Iconologia overo Descrittione dell’Imagini universali, Roma, Heredi di Io. Giogliotti, 1593.
  • Ripa, Cesare, Iconologia overo descrittione di diverse Imagini, Roma, Lepido Faci, 1603.
  • Rodríguez-Moura, Enrique, “Religión y poder en la España de la Contrarreforma. Estructura y función de la leyenda de los Austrias devotos de la Eucaristía”, en Austria, España y Europa: identidades y diversidades, Manuel Maldonado (ed.), Sevilla, Universidad, 2005, pp. 11-30.
  • RSC = Sear, D. et alii, Roman Silver Coins, London, Seaby, 1978–1987, 5 vols.
  • Ruiz de Azúa Martínez, Elena, “El Monetario de San Lorenzo del Escorial. Un ejemplo del coleccionismo en Época Moderna y su relación con las artes”, en Literatura e imagen en El Escorial, Francisco Javier Campos, Fernández de Sevilla (coords.), San Lorenzo de El Escorial, Real Centro Universitario Escorial / María Cristina, 1996, pp. 889- 902.
  • Saavedra Fajardo, Diego, Idea de un príncipe perfecto representada en cien empresas; Mónaco de Baviera, [s. n.], 1640.
  • Saavedra Fajardo, Diego, Idea de un príncipe perfecto representada en cien empresas, Milán, [s. n.], 1642. Empresas políticas, Ed. de Sagrario López Poza, Madrid, Cátedra, 1999.
  • Sánchez Pérez, Aquilino, Emblemática española. Siglos XVI y XVII, Madrid, SGEL, 1977.
  • Saunders, Alison, “Alciati and the Greek Anthology”, JMRS, nº 12, (1982), pp. 1-18.
  • Schoonhovio, Florencio, Emblemata Florentii Schoonhovii I. C. Goudani, Gudae, Apud Andream Burier, 1618.
  • Selig, Karl-Ludwig, “Concerning Solórzano Pereyra’s Emblemata regiopolitica and Andrés Mendo’s Príncipe Perfecto”, Modern Language Notes, nº 71, (1956), pp. 283-287.
  • Smith, Malcolm C., “Early French Advocates of Religious Freedom”, The Sixteenth Century Journal, nº 25/1, (1994), pp. 29-51.
  • Solórzano Pereira, Juan de, D. D. Ioannes de Solorzano Pereira […] De Indiarum Iure, sive De iusta Indiarum Occidentalium inquisitione, acquisitione et retentione […]; Tomum alterum de Indiarum jure, sive De justa Indiarum Occidentalium gubernatione, Matriti, Ex typographia Francisci Martinez, 1629-1639, 2 vols.
  • Solórzano Pereira, Juan de, Política Indiana, sacada en lengua castellana de los dos tomos del Derecho i govierno municipal de las Indias, Madrid, D. Díaz de la Carrera, 1647.
  • Solórzano Pereira, Juan de, D. D. Ioannes de Solorzano Pereira […] Emblemata centum regio politica, Matriti, in typographia Domin. Garcia Morras, 1653.
  • Spaeth, Barbette Stanley, The Roman Goddness Ceres, Austin, TX, University of Texas Press, 2010 [1996].
  • Talavera Esteso, Francisco José, Pierio Valeriano. Jeroglíficos. Prólogo General y Libros I–V. Introducción, edición crítica, traducción anotada e índices, Alcañiz, Instituto de Estudios Humanísticos / Madrid, CSIC, 2013.
  • Te Brake, Wayne P., Religious War and Religious Peace in Early Modern Europe, Cambridge, Cambridge U. P., 2017.
  • Teixell Navarro, Isabel, “La colección numismática del Museo Bíblico Tarraconense”, en Actas del XV Congreso Nacional de Numismática. Patrimonio numismático y museos (Madrid, 28-30 de octubre de 2014), Paula Grañeda Miñón (ed.), Madrid, RCM / FNMT, 2016, pp. 285-306.
  • Teodoreto de Ciro, Ecclesiasticae Historiae libri quinque, en Beati Theodoreti Cirensis Episcopi, Theologi vetustissimi Operum Tomus Alter, Coloniae Agrippinae, apud Joannem Birckmannum, 1573, pp. 199-295.
  • Torre, Andrea, “Petrarca in emblema. Il manoscritto W476 del Walters Art Museum di Baltimora”, en Con parola brieve e con figura, Lisa Bolzoni, Silvia Volterrani (ed.), Pisa, Edizioni della Normale, 2008, pp. 51-85.
  • Tung, Mason, “Revisiting Alciato and the Greek Anthology: A Documentary Note”, Emblematica. An Interdisciplianry Journal for Emblem Studies, nº 14, (2005), pp. 327-348.
  • Tung, Mason, The Variorum Edition of Alciato’s Emblemata, https://www.emblems.arts.gla.ac.uk/alciato/tung-variorum.php, [09-02-2020].
  • Typotius, Jacobus – Sadeler, Egidius, Symbola divina & humana Pontificum Imperatorum Regum, Tomus Primus, Pragae, Accessit breuis & facilis Isagoge Iac. Typotii. Tomus primus. Ex Musaeo Octauii de Strada ciuis romani. S. C. M. sculptor Egidius Sadeler excu., Pragae, [s. n.], 1601.
  • Valeriano, Pierio, Hieroglyphica sive de sacris Aegyptiorum literis Commentarii Ioannis Pierii Valeriani Bolzanii, Basileae, [s. n.], 1556.
  • Valeriano, Pierio, Ioannis Pierii Valeriani Bellunensis Hieroglyphica seu De sacris Aegyptiorum aliarumque gentium literis Commentarij, Lugduni, apud Paulum Frellon, 1626.
  • Vives, Juan Luis, Ioannis Lodovici Vivis Valentini […] Isocratis Atheniensis Areopagitica or[ati]o de rep. athenie[n]si. Eiusdem Isocratis adiutoria oratio siue Nicocles de monarchia, Brugis, Typis Huberti de Croock, 1526.
  • Vives, Juan Luis, Ioannis Lodovici Vivis Valentini, De Concordia et Discordia in humano genere […] Libri quattuor. De Pacificatione. Liber unus. Qui misera esset vita Christianorum sub Turca. Liber unus, Antuerpiae, Michael Hellenius excudebat, 1529.
  • Vives, Juan Luis, Obras políticas y pacifistas. Estudio introductorio de Francisco Calero; traducción y notas de Francisco Calero et al., Madrid, Atlas, 1999.
  • Wallace, E. Gregory, “Justifying Religious Freedom: The Western Tradition”, Penn State Law Review, nº 114/2, (2009), pp. 485-570.