Una aproximación a las traducciones bizantinas de la Ilíada y su público

  1. Pérez Moro, David 1
  1. 1 Universidad de Valladolid
    info

    Universidad de Valladolid

    Valladolid, España

    ROR https://ror.org/01fvbaw18

Revista:
Cuadernos de filología clásica: Estudios griegos e indoeuropeos

ISSN: 1131-9070

Año de publicación: 2021

Número: 31

Páginas: 165-191

Tipo: Artículo

DOI: 10.5209/CFCG.69515 DIALNET GOOGLE SCHOLAR lock_openAcceso abierto editor

Otras publicaciones en: Cuadernos de filología clásica: Estudios griegos e indoeuropeos

Resumen

El artículo presenta las diferentes paráfrasis y metáfrasis de la Ilíada elaboradas desde la antigüedad hasta la época bizantina y trata de abordar el problema del público al que se dirigen, principalmente sobre la base de los cambios en los niveles o registros de la lengua involucrados en el proceso de traducción desde el griego homérico. Para lograr este objetivo, primero consideramos el enfoque que siguieron, ya sea exegético o didáctico, ya que determinó en gran medida la forma final de estas versiones; luego, tenemos en cuenta las fuentes utilizadas por los metafrastas, ya que las diferentes versiones se siguen muy de cerca y no operan libremente, sino sobre la base de patrones bien establecidos, que están atestiguados en diccionarios y escolios.

Referencias bibliográficas

  • Bádenas de la Peña, Pedro (1995), «La metáfrasis de la Ilíada al griego vulgar. A propósito de la Ilíada de Nicolás Lucanis», Emerita 63(1): 129-144. Doi: https://doi.org/10.3989/emerita.1995.v63.i1.356
  • Barns, John Wintour Baldwin & Zilliacus, Henrik (1967), The Antinoopolis papyri. Part 3, London, Egypt Exploration Society.
  • Bartoletti, Vittorio (1939), «Papiri inediti fiorentini. 1. Parafrasi omerica», Aegyptus 19(3): 177-186.
  • Bekker, Immanuel (1827), Scholiorum in Homeri Iliadem appendix, Berlin, Typis et impensis G. Reimeri.
  • Berger, Albrecht (1996-2002), «Moschopoulos, Manuel», en H. Carcink & H. Schneider (eds.), Der neue Pauly. Enzyklopädie der Antike 8: 414.
  • Bianca, Concetta (1999), «Gaza, Teodoro», en Dizionario biografico degli italiani 52: 737-746.
  • Botley, Paul (2010), Learning Greek in Western Europe, 1396-1529: Grammars, Lexica, and Classroom Texts, Philadelphia, American Philosophical Society. Doi: https://doi.org/10.2307/41062660
  • Browning, Robert (1975), «Homer in Byzantium», Viator 6: 15-34. Doi: https://doi.org/10.1484/J.VIATOR.2.301602
  • Browning, Robert (1992), «The Byzantines and Homer», en R. Lamberton & J.J. Keany (eds.), Homer’s ancient readers: The hermeneutics of Greek epic’s earliest exegets, Princeton, University Press: 134-148. Doi: https://doi.org/10.2307/j.ctvckq7j1
  • Bury, Emmanuel (2011), «De l’imitation scolaire à l’imitation adulte: le cas de la Ratio studiorum et son influence sur Guez de Balzac», Littératures classiques 74: 11-30. Doi: https://doi.org/10.3917/licla.074.0011
  • Cavallero, Pablo (2015), «La metáfrasis bizantina como forma de intratraducción. El caso de la vida de Espiridón», Stylos 24: 102-132.
  • Collatz, Christian-Friedrich & Poethke, Günter (1983), «Zwei Papyri zu homerischen Reden», AfP 29: 13-18. Doi: https://doi.org/10.1515/apf.1983.1983.29.13
  • Cribiore, Raffaela (1994), «A Homeric Writing Exercise and Reading Homer in School», Tyche 9: 1-8. Doi: https://doi.org/10.15661/tyche.1994.009.00
  • Cribiore, Raffaela (2008), «Homer on a Puzzling Ostrakon», BASP 45: 41-44. Doi: https://doi.org/10.2143/BASP.45.0.3209350
  • Criscuolo, Ugo (1989), Michele Psello. Autobiografia: encomio per la madre, Napoli, D’Auria.
  • Dickey, Eleanor (2007), Ancient Greek Scholarship. A Guide to Finding, Reading, and Understanding Scholia, Commentaries, Lexica, and Grammatical Treatises, from Their Beginnings to the Byzantine Period. Oxford, Oxford University Press.
  • Dickey, Eleanor (2015), «The Sources of our Knowledge of Ancient Scholarship», en F. Montanari, S. Matthaios & A. Rengakos (eds.), Brill’s companion to Ancient Greek Scholarship 1, Leiden, Brill: 459-514. Doi: https://doi.org/10.1163/9789004281929_006
  • Egea, José María (1996), La Crónica de Morea, Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas.
  • Erler, Michael (1982), «Iliasparaphrase», P. Köln 4, 180: 129-133.
  • Fernández Delgado, José Antonio (2011), «Paráfrasis homéricas en papiros, tablillas y óstraka», Exemplaria Classica 15: 3-45. Doi: https://doi.org/10.33776/ec.v15i0.1158
  • Fernández Delgado, José Antonio (2012a), «A very particular paraphrase (P.erl. 5, inv. 3, recto)», AfP 58(2): 201-208. Doi: https://doi.org/10.1515/apf.2013.58.2.201
  • Fernández Delgado, José Antonio (2012b), «La paráfrasi omerica nei papiri scolastici», en Omero. Cent'anni di papiri. Atti del convegno internazionale di studi Omero. Cent'anni di papiri. Atti del convegno internazionale di studi (Firenze, giugno 2011): 159-176.
  • Fernández Delgado, José Antonio & Pordomingo, Francisca (2017), La retórica escolar griega y su influencia literaria, J. Ureña & L. Miguélez-Cavero (eds.). Salamanca: Ediciones Universidad de Salamanca.
  • Geanakoplos, Deno John (1984), «Theodore G., a Byzantine scholar of the Palaeologan “Renaissance” in the Italian Renaissance», en P.M. Clogan (ed.), Medievalia et humanistica 12: 61-81.
  • Goldwyn, Adam J. (2017), «Theory and Method in John Tzetzes’ Allegories of the Iliad and Allegories of the Odyssey», Scandinavian Journal of Byzantine and Modern Greek Studies 3: 141-171.
  • Goldwyn, Adam J. & Kokkini, Dimitra (2015), Allegories of the Iliad, Cambridge (Massachusetts) [etc], Harvard University Press.
  • Grafton, Anthony, Most, Glenn W. & Settis, Salvatore (2010), The classical tradition, Cambridge (Massachusetts), The Belknap Press of Harvard University Press.
  • Grandolini, Simonetta (1982), «La parafrasi al primo libro dell’Iliade di Manuel Moschopulos», Studi in onore di Aristide Colonna: 131-149.
  • Habelock, Erik A. (1982), Preface to Plato, Harvard, Blackwell Publishers.
  • Henrichs, Albert (1967), «Iliasparaphrase, zu Il. 9, 128ff. bzw. 19, 245ff. (P. Colon. inv. 1755) (pp. 111-112)», ZPE 1: 111-112.
  • Heyne, Christian Gottlob (1834), Homeri Ilias, vols. 2-3, Oxford, Clarendon Press.
  • Hillgruber, Michael (2011), «Ps.-Plutarch De Homero», en M. Finkelberg (ed.), The Homer Encyclopedia, 2: 697-698. Doi: https://doi.org/10.1002/9781444350302.wbhe1240
  • Hinterberger, Martin (2011), «Die Konstantinsvita im Späten Byzanz. Vorläufige Ergebnisse einer Gegenüberstellung palaiologenzeitlicher Metaphrasen», Graeco-Latina Brunensia 16(2): 41-59
  • Høgel, Christian (2002), Symeon Metaphrastes: Rewriting and Canonization, Copenhagen, Museum Tusculanum Press [etc.].
  • Holton, David (2019), The Cambridge Grammar of Medieval and Early Modern Greek, 4 vols., Cambridge, Cambridge University Press.
  • Hombert, Marcel & Préaux, Claire (1951), «Une tablette Homérique de la Bibliothèque Bodléenne», Mélanges Henri Grégoire 2: 161-168.
  • Horrocks, Geoffrey (2010), Greek. A History of the Language and its Speakers, London, Longman.
  • Hunger, Herbert (1981), Anonyme metaphrase zu Anna Komnene, Alexias XI-XIII: ein beitrag zur erschliessung der byzantinischen umgangssprache, Wien, Osterreichischen Akademie der Wissenschaften.
  • Hunger, Herbert & Sevcenko, Ihor (1986), Des Nikephoros Blemmydes ’Basilikos “Andrias” und dessen metaphrase von Georgios Galesiotes und Georgios Oinaiotes: ein weiterer beitrag zum verständnis der byzantinischen scgrift-koine, Wien, Osterreichischen Akademie der Wissenschaften.
  • Jakobson, Roman (1959), «On Linguistic Aspects of Translation», en R.A. Brower (ed.), On Translation, Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press: 232-239.
  • Jeffreys, Elizabeth M. (2004), Digenis Akritis: the Grottaferrata and Escorial versions (1st paperback ed.), Cambridge, Cambridge University Press.
  • Jeffreys, Elizabeth M. & Jeffreys, Michael J. (1991), «Hermoniakos, Constantine», en The Oxford Dictionary of Byzantium 2: 921.
  • Kazhdan, Alexander P. (1991), The Oxford Dictionary of Byzantium, vols. 1-3, New York [etc], Oxford University Press. Doi: https://doi.org/10.1093/acref/9780195046526.001.0001
  • Kazhdan, Alexander P. & Epstein, Ann W. (1990), Change in Byzantine Culture in the Eleventh and Twelfth Centuries, Berkeley [etc], University of California Press.
  • Kazhdan, Alexander P. & Talbot, Alice Mary (1991), «Gazes, Theodore», The Oxford Dictionary of Byzantium 2: 825-826.
  • Kiapidou, Eirini S. (2009), «Ο λογοτέχνης Κωνσταντίνος Μανασσής συγγράφει Σύνοψη Χρονική. Οι πηγές του για την εξιστόρηση της πρωτοβυζαντινής περιόδου», en S. Kotzabassi & G. Mavromatis (eds.), Realia byzantina, Berlín-New York, De Gruyter: 57-66.
  • Kim, Lawrence (2010), «The Literary Heritage as Language: Atticism and the Second Sophistic», en E.J. Bakker (ed.), A companion to the ancient Greek language (The Literary Heritage as Language: Atticism and the Second Sophistic), Chichester, Wiley & Blackwell: 468-482. Doi: https://doi.org/10.1002/9781444317398.ch31
  • Lodi, Teresa (1913), Papiri della Società Italiana [=PSI], 2, 135.
  • Lucanis, Nicolás (1526), Ὁμήρου Ἰλιὰς μεταβληθεῖσα πάλαι εἰς κοινὴν γλῶσσαν, νῦν δὲ διορθωσεῖσα, καὶ διατεθεῖσα σωτόμους, καὶ κατὰ βιβλία, καθὼς ἔχει ἡ τοῦ Ὁμήρου βίβλος, παρὰ Νικολάου τοῦ Λουκάνου, Venecia, Stefano da Sabbio.
  • Ludwich, Arthur (1885), Aristarchs Homerische Textkritik nach den Fragmenta des Didymos, II, Leipzig, University of California Libraries.
  • Lurier, Harold E. (1964), Crusaders as conquerors: the Chronicle of Morea, New York [etc.], Columbia University Press.
  • Melandri, Eleonora (1983), «La parafrasi di M. Moscopulo ad Hom. A-B 493 e la tradizione esegetica e lessicografica dell'Iliade», Prometheus. Rivista quadrimestrale di studi classici 9: 177-192. Doi: https://doi.org/10.14601/prometheus-19107
  • Merry, Bruce (2004), Encyclopedia of modern Greek literature, Westport [etc], Greenwood Press.
  • Monferrer-Sala, Juan P. (2012), «Entre helenismo y arabización. Sobre la formación de una identidad etnolingüística de las comunidades melkitas en el corazón del poder islámico», Al-qantara. Revista de estudios árabes 33(2): 445-471. Doi: https://doi.org/10.3989/alqantara.2011.017
  • Montana, Fausto (2015), «Helenistic Scholarship», en F. Montanari, S. Matthaios & A. Rengakos (eds.), Brill’s companion to Ancient Greek Scholarship, 1, Leiden, Brill: 60-183. Doi: https://doi.org/10.1163/9789004281929_003
  • Moore, Paul (2005), Iter Psellianum. A detailed listing of manuscript sources for all Works attributed to Michael Psellos, including a comprehensive bibliography, Toronto, Pontifical Institute of Mediaeval Studies. Doi: https://doi.org/10.1515/BYZS.2006.257
  • Morgan, Teresa (2011), «Education, Homer in», en M. Finkelberg (ed.), The Homer Encyclopedia 2: 234-238. Doi: https://doi.org/10.1002/9781444350302.wbhe0392
  • Nicolopoulos, Panayotis G. (2003), «L’ἐξήγησις de l’Iliade de Sophrone, patriarche d’Alexandrie (840-860)», Byzantion 73: 246-249.
  • Nünlist, René (1997), «Scholia», en M. Finkelberg (ed.), The Homer Encyclopedia. Doi: https://doi.org/10.1002/9781444350302.wbhe1314
  • Nuti, Erika (2014), Longa est via: forme e contenuti dello studio grammaticale dalla Bisanzio paleologa al tardo Rinascimento veneziano, Alessandria, Edizioni dell'Orso.
  • Parsons, Peter (1970), «A School-book from the Sayce Collection», ZPE 6: 133-150.
  • Parsons, Peter (1974), The oxyrhynchus papyri. 42, Nos. 2999-3087, London, British Academy [etc].
  • Patillon, Michael (2002), Pseudo-Aelius Aristide. Arts Rhétoriques I, Paris, Les belles lettres.
  • Patillon, Michael & Bolognesi, Giancarlo (1997), Aelius Théon, Progymnasmata, Paris, Les Belles Lettres.
  • Pérez Moro, David (2020), «El concepto de μῆνις en la Ilíada: una visión desde los diccionarios y las metáfrasis bizantinos», en El foro de los clásicos. Actas del XV Congreso Español de Estudios Clásicos (en prensa).
  • Pertusi, Agotino (1964), Leonzio Pilato fra Petrarca e Boccaccio. Le sue versioni omeriche negli autografi di Venezia e la cultura greca nel primo Umanesimo, Venezia-Roma, Istituto per la Collaborazione Culturale.
  • Pontani, Filippomaria (2015), «Scholarship in the Byzantine Empire (529-1453)», en F. Montanari, S. Matthaios & A. Rengakos (eds.), Brill’s companion to Ancient Greek Scholarship, 1, Leiden, Brill: 297-455. Doi: https://doi.org/10.1163/9789004281929_005
  • Rentiis, Dina de (1996), Die Zeit der Nachfolge: Zur Interdependenz von 'imitatio Christi' und 'imitatio auctorum' im 12.-16. Jahrhundert, Tübingen, Niemeyer.
  • Resh, Daria D. (2015), «Toward a Byzantine Definition of Metaphrasis», Greek, Roman, and Byzantine Studies 55: 754-787.
  • Rhoby, Andreas (2010), «Ioannes Tzetzes als Austragsduchter»,Greco-latina brunensia 15(2): 155-170.
  • Rhoby, Andreas (2014), «Quellenforschung am Beispiel der Chronik des Konstantinos Manasses», en J. Signes Codoñer & I. Pérez Martín (eds.), Textual transmission in Byzantium: between Textual Criticism and Quellenforschung (Lectio. Studies in the transmission of texts and ideas 2), Leuven, Brepols: 391-415. Doi: https://doi.org/10.1484/M.LECTIO-EB.5.102555
  • Rhoby, Andreas (2019), «Poetry on Commission in Late Byzantium (13th – 15th Century)», en W. Hörandner, A. Rhoby & N. Zagklas (ed.), A Companion to Byzantine Poetry, Leiden-Boston, De Gruyter: 264-304. Doi: https://doi.org/10.1163/9789004392885_013
  • Róterdam, Erasmo de (1516), Theodori Gazae Thessalonicensis, Grammaticae institutionis libri duo nempe Primus & Secundus: sic translati per Erasmum Roterodamum, ac titulis & annotatiunculis explanati, ut citra negotium & percipi queant & teneri ; Iidem Graece, ... Colloquiorum Familiarium incerto autore libellus Graece & Latine, ... numquam antehac typis excusus. Basilea, I. Frobenius.
  • Schirò, Giuseppe (1975), Chronica Toccorum Cephalleniensium. Cronaca dei Tocco di Cefalonia di anonimo, Roma, Accademia Nazionale dei Lincei.
  • Schmitt, Charles B. (2003), «Theodorus Gaza of Salonike», en P.G. Bietenholz & T. B. Deutscher (eds.), Contemporaries of Erasmus: A biographical Register of the Renaissance and Reformation, 2, Toronto, University of Toronto Press: 81. Doi: https://doi.org/10.3138/9781442673311
  • Schubart, Wilhelm (1942), Die Papyri der Universitätsbibliothek Erlangen, Leipzig, Otto Harrassowitz.
  • Sevcenko, Ihor (1981), «Levels of Style in Byzantine Prose», JÖB 31(1): 289-312.
  • Shalev, Donna (2011), «Mimēsis, Dihēgēsis, Style: Socrates’ paraphrase of Homer Iliad 1.11-42 (Plat.rep.393d8-394a6)», en G. Calboli & P. Cuzzolin (eds.), Journal of Latin Linguistics 11: 233-272. Doi: https://doi.org/10.1515/joll.2010.11.1.233
  • Shawcros, Clare Teresa M. (2009), The Chronicle of Morea. Historiography in Crusader Greece, Oxford – New York, Oxford University Press.
  • Signes Codoñer, Juan (2003), «Translatio studiorum: la emigración bizantina a Europa occidental en las décadas finales del Imperio (1353-1453)», en P. Bádenas de la Peña & I. Pérez Martín (eds.), Constantinopla 1453. Mitos y realidades, Madrid, CSIS: 187-246.
  • Signes Codoñer, Juan (2005), Miguel Pselo. Vidas de los emperadores de Bizancio, Madrid: Gredos.
  • Signes Codoñer, Juan (2012), «¿Bizantinos o árabes? La cristiandad melquita en las tierras del Islam antes de las cruzadas», Al-qantara. Revista de estudios árabes 33(2): 405-412. Doi: https://doi.org/10.3989/alqantara.2012.v33.i2.285
  • Signes Codoñer, Juan (2014a), «Homero en tierras del Islam en el siglo IX: una presencia no tan episódica», en I. Ruiz Arzalluz (ed.), Estudios de Filología e Historia en Honor del profesor Vitalino Valcárcel (Anejos de Veleia. Series Minor) 32(2): 1001-1016.
  • Signes Codoñer, Juan (2014b), «Towards a vocabulary for rewriting in Byzantium», en J. Signes Codoñer & I. Pérez Martín (eds.), Textual transmission in Byzantium: between Textual Criticism and Quellenforschung (Lectio. Studies in the transmission of texts and ideas 2), Leuven, Brepols: 61-90. Doi: https://doi.org/10.1484/M.LECTIO-EB.5.102542
  • Signes Codoñer, Juan (2016), La quimera de los gramáticos: historia de la voz media del verbo griego en la tradición gramatical desde Apolonio Díscolo hasta Ludolf Küster y Philipp Buttmann, Salamanca, Ediciones Universidad de Salamanca. Doi: https://doi.org/10.2307/j.ctt1j2n8kb
  • Signes Codoñer, Juan (2019), Breve guía de la literatura griega desde Hesíodo hasta Pletón, Madrid, Catedra.
  • Signes Codoñer, Juan (2020), «Identity through language in the Byzantine commonwealth», en P. Frankopan & J. Shepard (eds.), Byzantine Spheres: The Byzantine Commonwealth Re-evaluated (en prensa).
  • Spengel, Leonhard. (1854), Rhetores Graeci, 2, Leipzig, Teubner.
  • Theseus, Nicholas (1811), Ὁμήρου Ἰλιάς μετὰ παλαιᾶς παραφράσεως ἐκ ἰδιοχείρου τοῦ Θεωδόρου Γάζη, Firenze, ἐκ τῆς τυπογραφίας Νικολάου Κάρλη.
  • Toufexis, Notis (2008), «Diglossia and register variation in Medieval Greek», Byzantine and Modern Greek Studies 32.2: 203-217. Doi: https://doi.org/10.1179/174962508X322687
  • Vanderschelden, Leontien (2015), Manuel Moschopoulos’ parafrase van Ilias A: Inleiding, vertaling en commentaar (Trabajo final de máster, Universidad Católica de Lovaina), Leuven.
  • Vassis, Ioannis (1991), Die handschriftliche Überlieferung der sogenannten Psellos-Paraphrase der Ilias, Hamburg, Universität Hamburg.
  • Volk, Robert (2005), «Psellos, Michael», en K.-H. Leven (ed.), Antike Medizin. Ein Lexikon: München, C.H. Beck: 735-736.
  • Wilson, Nigel G. (1994), Filólogos bizantinos. Vida intelectual y educación en Bizancio, Madrid, Alianza.
  • Zagklas, Nikos (2019), «How Many Verses Shall I Write and Say? Poetry in the Komnenian Period (1081–1204)», en W. Hörandner, A. Rhoby & N. Zagklas (ed.), A Companion to Byzantine Poetry, Leiden-Boston, De Gruyter: 237-263. Doi: https://doi.org/10.1163/9789004392885_012